سعودي عرب ۾ ڪم سانگي آيل نوجوانن جا ٻڏندڙ خواب

Me na manoo haar

Chand saal pehle ki baat he k me apne dost se milne gaya,hamari dosti buhat purani thee aur abhi b he magar fursat na milne k waja se me he nhe ja pata, to ajkal wo thora naraz he. Bulawa bhi bheja mgr phr b me na ja saka. wo bhi ek baba type ki cheez he,jab bhi jao kuch na kuch nae cheez sekhne ko mil he jati he. 

kuch saal pehle jab me us se milne gaya to wo mulaqat yadgar rahee,uske bad b ikka dukka milte rahe mgr us mulaqat me usne mjhse aik bari baat kardi. usne kaha yaar samadar ki lehron ka kabhi mushahida kya he? maine kaha yaar hum to samandar k kinare kuch aur he mushahidat karne jate hen, to muskra kar bola hamari zindagyan in samndar ki lehroon ki manind hen,samandar ki lehren hawa k zor par kinare ko choone ki poori porri koshish karti hen,jan laga deti hen,magar wohee hawa ka zor unko wapas bhi khench leta he, magar wo lehren apna kinara paane ki arzoo aur justajoo musalsal jari rakhti hen, aur himmat nhe harteen.

humen apni zindagy bhi kuch in lehron ki tarha guzarni chahye,kinare tak puhnchane k lye zindagy me bhi koe na koe hawa ka jhonka aa he jata he, aur kinare tak puhnchate puhnchate humen phr peeche dhakel deta he, magar aisa karte karte kabhi kabhar hum himmat har jate hen aur khud ko samndar k hawale kardete hen.

Maine kaha yaar wo sab baat theek he magar kinara mil gaya to bas wo arzoo aur justajoo ka silsila khatam hojaega na,phr kya karna he? uske baad zindagy ka kya maqsad reh jata he, kisi arzoo ya kisi justajoo k beghair zindagy bhi kaisi zindagy.

phr muskraya aur bola budhoo me bhi to yahee keh raha hoon,tmne wohee baat kisi aur tareeke se ghuma k kahi he, me ye keh rha hon k kabhi samandar ki lehren bhi khatam hue hen kinare tak na puhanchne k dukh me? nahe na? yahee zindagy he,koshish karte rehni chahye,kinara mil hee jata he..

uske baad maine ijazat mangi,aur me wahan se nikal k ghar aan puhncha. to ghar aate he uski ye baat maine kahen note bhi kardi thee magar yaad nahe raha k kahan likhi thee,to aaj taqreban koe teen saal baad ye baat yaad agye.. Faheem Akhter

سرڪاري اسڪول هجڻ جي باوجود ٽيوشن جي ضرورت آخر ڇو؟

http://www.awamiawaz.net/education-4 عوامي آواز 17 مارچ 2013

ٽيوشن سينٽرز جو رجحان پاڪستان سميت پوري دنيا ۾ پنهنجون پاڙون مضبوط ڪري چڪو آهي. پاڪستان کان علاوه باقي دنيا جي سڌريل ملڪن ۾ ٽيوشن جو استعمال ڪنهن حد تائين صحيح مقصدن لاء ڪيو وڃي ٿو. مطلب ته جيڪڏهن ڪو ٻار ذهني طور تي ايترو قابل نه آهي جو اسڪول ۾ سٺيون مارڪون کڻي سگھي يا ڪنهن مخصوص سبجيڪٽ کي سمجھڻ ۾ کيس ڪا تڪليف آهي ته ان ٻار کي ٽيوشن سينٽرز تي موڪليو وڃي ٿو ته جيئن کيس ان خاص سبجيڪٽ کي سمجھڻ ۽ ان تي عبور حاصل ڪرڻ ۾ مدد ملي سگھي.

جڏهن ته پاڪسان ۾ ٽيوشن سينٽرز جي صورتحال باقي دنيا کان مختلف آهي. هت ٻار توڙي کڻي ذهين هجي يا موڳو،غريب هجي يا امير يا وچولي طبقي سان تعلق رکندڙ هجي، ان جي لاء ٽيوشن ته لازمي بڻجي چڪي آهي. سکيا ستابا والدين ته پنهنجن ٻارن کي سٺي کان سٺي ٽيوشن سينٽر تي سٺا گريڊز حاصل ڪرڻ کان علاوه معاشري ۾ پنهنجو مان مرتبو برقرار رکڻ لاء پڻ موڪلين ٿا.

سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن جي هجڻ جي باوجود ٽيوشن وٺڻ جي ضرورت آخر ڇو ٿي محسوس ٿئي؟ اهي ڪهڙا سبب آهن جن جي ڪري ٻارن ۽ والدين ۾ اسڪولن ۽ ڪاليجن جي پڙهائيءَ تي بي يقيني پيدا ٿئي ٿي ۽ هو پنهنجو رخ ٽيوشن سينٽرز ڏانهن ڪن ٿا.

ڇا ٽيوشن ڪلچر کي هٿي وٺرائڻ ۾ وڏو هٿ ملڪ جي موجوده تعليمي نظام جي ناڪارا هجڻ جو آهي؟ انهن سوالن تي سوچڻ جي نه ڪڏهن اسان ڪوشش ڪئي آهي نه ڪنداسين.

بهرحال هن موضوع تي پوري پاڪستان ۾ سواء هڪ ٻن تحقيقن جي اسانوٽ ٻيو ڪجھ ناهي. ٽيوشن ڪلچر جي ناڪارا يا ڪار آمد هجڻ جو تعين ڪرڻ لاء ڪجھ اهم حقيقتن جي ڄاڻ اسان لاء اهو فيصلو ڪرڻ ۾ڪارآمد ثابت ٿي سگھي ٿي. اهي حقيقتون جيڪي ٽيوشن ڪلچر عام ٿيڻ جو سبب بڻيون آهن اهي ڪجھ هن ريت آهن،

1.               ڪلاس ۾ شاگردن جو تعداد 

 سڀ کان اهم ۽ وڏو مسئلو ڪلاس ۾ شاگردن جو تعداد آهي. هڪ ڪلاس ۾ سَٺ کان اَسي شاگردن کي هڪ وقت ۾ هڪ استاد صرف چاليهن منٽن تائين ڪهڙي توجھ ڏئي سگھي ٿو. نتيجو اهو نڪري ٿو ته ڪلاس ۾ استاد جي صحيح توجھ نه ملڻ ڪري مجبور ٿي ٻار ٽيوشن سينٽر وڃڻ ۾ ئي پنهنجي ڀلائي سمجھي ٿو. اهو هڪ اهم مسئلو آهي جنهن کي جيڪڏهن جلد از جلد حل نه  ڪيو ويو ته صورتحال وڌيڪ خراب ٿيڻ جو امڪان آهي.

2.          استادن جي گھٽ پگھار ۽ باقي سهولتن جو نه هجڻ

  هي هڪ ٻيو اهم سبب آهي جنهن جي ڪري شاگردن کي ٽيوشن سينٽرن جو منهن ڪرڻو پوي ٿو. استادن جي گھٽ پگھار ۽ گورنمينٽ جي طرف کان ٻيون سهولتون نه هجڻ جي ڪري استادن کي به مجبورن ٽيوشن سينٽرز کانسواء ٻي ڪا واٽ نظر نه ٿي اچي ۽ هو ڪنهن نه ڪنهن ريت ٻارن کي ٽيوشن وٺڻ تي مجبور ڪريو ڇڏين. ان ڳالهه ڪرڻ ۾ بالڪل ڪو وڌاء  نه ٿيندو ته اسانوٽ ٽيوشن پڙهائڻ هڪ ڪاروبار جي شڪل اختيار ڪري چڪو آهي. استادن کي جيڪي ڪجهه ٻارن کي اسڪول ۾ سيکارڻو هو سو هو ٽيوشن جي ذريعي ڀرپور توجهه ڏيئي سيکاري رهيا آهن. صرف اتي ئي ڳالهه ختم ناهي پر ٻارن کي ٽيوشن وٺڻ لاء پريڪٽيڪلز ۾ فُل مارڪن ۽ امتحان ۾ ڦرا ۽ ڪارتوس پهچائڻ تائين جي ذميواري به انهن مظلوم استادن کي نڀائڻي ٿي پوي.

3.       امتحاني نظام

  پاڪستان جي اسڪولن ۾ امتحانن جو جو نظام ڪجھ هن ريت آهي ته ٻارن کي امتحانن جي تياريء لاء ڪلاس ۾ سڄو سال هر سبجيڪٽ جي بس سرسري معلومات ڏني وڃي ٿي. جڏهن ته امتحاني پرچي ۾ پوري سبجيڪٽ مان ڪٿان به ڪو به سوال اچڻ جي صورت ۾ ٻار منجھيو پون. جنهن سان ٻار ۾ رٽي هڻڻ Rote Learning   جو رجحان جنم وٺي ٿو. انجو نتيجو اهو نڪري ٿو ته ٻار آخرڪار مجبور ٿي ٽيوشن سينٽرز ڏانهن وڃن ٿا، ۽ اتي اهي ساڳيا ئي استاد ٻار کي ان سبجيڪٽ جي باري ۾ تفصيلي معلومات ڏين ٿا. جيڪڏهن اسڪول ۾ ئي ٻارن کي اهڙي تربيت ڏني وڃي جو ٻار امتحانن ۾ رٽا هڻي پاس ٿيڻ جي بجاء پنهنجي سبجيڪٽ تي ڀرپور ابور حاصل ڪري ڪجهه پنهنجي مدد پاڻ ڪجهه استادن جي مدد سان بهترين ڪارڪردگي ڏئي سگھن ٿا. ۽ اهو صرف ان صورت ۾ ممڪن آهي ته سالياني امتحاني نظام کي تبديل ڪري جيڪڏهن سيميسٽر وارو امتحاني نظام لاڳو ڪيو وڃي ته ٻارن تان پڙهائيء جو وزن هلڪو ٿي ويندو ۽ ٽيوشنز تي ٽائيم ۽ پئسو سيڙائڻ جي به ضرورت نه ٿيندي.

4.    والدين جي گھٽ توجھ ۽ گھٽ تعليم

 والدين جي پڙهيل لکيل هجڻ جا ٻارن جي تعليم تي بهترين اثر پون ٿا ۽ هو ٻارن کي سٺي توجهه ڏئي سگھن ٿا.اسانجي معاشري ۾ ٻارن جي تعليم جو ذميوار گھڻو ڪري ماءُ کي سمجھيو وڃي ٿو. ان مان سوال اهو ٿو اُڀري ته هت ڪيتريون مائون پڙهيل لکيل آهن؟ جيڪڏهن ڳالهه ڪجي ”ورڪنگ پيرنٽس“ جي، مطلب اهي والدين جيڪي نوڪريون ڪن ٿا ۽ تقريبن سڄو ڏينهن ٻاهر رهن ٿا ته ظاهر آهي ته انهن جي توجهه پڻ ٻارن جي تعليم ڏانهن گھٽ ٿيندي. ۽ اڄڪلهه ڪيترا اهڙا والدين آهن جيڪي ٻار کي شام جو گڏ ويهاري هوم ورڪ ڪرائين ٿا. ان سڄي صورتحال جو نتيجو اهو ٿو نڪري ته ٻارن کي ٽيوشن سينٽرز جي حوالي ڪيو ٿو وڃي.

مٿي بيان ڪيل سڀني مسئلن جو حل آخرڪار ٽيوشن سينٽرز تي ئي اچي ختم ٿئي ٿو. پر ڇا اهو ذهين شاگرد ٽيوشن افورڊ ڪري سگھي ٿو جنهن جو پئُ سڄو ڏينهن بس ٽي سو کان پنج سو جي ڏهاڙي ڪري ٿو؟ جڏهن ته ڪنهن به ٽيوشن سينٽر تي هڪ سبجيڪٽ جو معاوضو گھٽ ۾ گھٽ هڪ هزار روپيا آهي. ان غريب ۽ ذهين شاگرد جو ڇا ٿيندو جيڪو مشڪل سان پنهنجو پيٽ گذر ڪري رهيو آهي. اهو ته ٻنهي جهانن کان ويو. نه انکي اسڪول ۾ توجهه ملي نه هو ٽيوشن لاء وڃي سگھيو. اهڙا ڪيئي مثال اسنجي اردگرد موجود آهن جن ۾ ويچارا ذهين شاگرد اسانجي معاشري جي ٻٽي تعليمي معيار جي ڪري اڳتي وڌي نه سگھيا.

 ٻئي طرف هڪ ٻار جيڪو جيئن تيئن ڪري، ٽيوشن پڙهي، غير حل ٿيل پرچن تان مخصوص سوالن جي تياري ڪري يا ڦرا هڻي جڏهن يونيورسٽئَ تائين پهچي ٿو ته اُتي ان ٻار کي شروعات ۾ ٿوري تڪليف ضرور ٿئي ٿي. ڇاڪاڻ جو يونيورسٽي ۾ ته گروپ اسٽڊي يا سيلف اسٽڊي کان علاوه ٽيوشن وغيره جو رجحان ته نه جي برابر آهي. پوء جڏهن هو آهستي آهستي ماحول کي سمجھي چار يا پنج سال پنهنجو ذهن ۽ قابليت استعمال ڪري ڊگري وٺي ٿو ته سندس خوشئَ جي انتها نه ٿي رهي. جيڪڏهن ان ساڳئي ٻار کي سيلف اِسٽڊي ۽ گروپ اِسٽڊي واري تربيت بنيادي تعليم کان وٺي ڏني وڃي ها ته والدين جا پئسا به بچن ها ۽ ٻار جو قيمتي وقت به، جنهن ۾ هو ٽيوشن پڙهڻ واري وقت ۾ راند روند ۽ ٻين صحتمند ايڪٽوٽيز ۾ حصو وٺي پڙهائي سان گڏوگڏ جسماني ۽ ذهني طور تي صحتمند رهي شايد اڃا ڪجھ اهڙو بهترين ڪم ڪري سگھي ها جنهن سندس والدين ۽ ملڪ جو نالو پڻ روشن ٿئي  ها.  A sound mind lives in A sound body   جي چوڻئ مان پڻ اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي. مٿين ڳالهه تي ٿي سگھي ٿو ته ڪجھ پڙهندڙ دوستن کي اختلاف هجي ۽ سندن ذهنن ۾ اها ڳالهه اُڀري ته يونيورسٽي ۾ پهچڻ تائين ٻار جو ذهن ايترو پختو ٿي وڃي ٿو جو هو سيلف اِسٽدي جي قابل ٿي وڃي ٿو، جڏهن ته اسڪول يا ڪاليج تائين ٻار جو ذهن اڃا ڪچو هجڻ جي سبب کيس پڙهائيء ۾ مدد جي ضرورت پوندي رهي ٿي جيڪا صرف ۽ صرف ٽيوشن جي ذريعي ٿي سگھي ٿي. ته دوستن جي ان اعتراض جي اڳڪٿي ڪندي ان جي باري ۾ صرف ايترو چوڻ ڪافي رهندو ته اسڪول ۽ ڪاليج تائين جيڪڏهن ٻار جو ذهن ڪچو آهي ته ان ليول تي سليبس به ته ٻار جي ذهن مطابق ئي جوڙيو وڃي ٿو.

افسوس ته ان ڳالهه جو آهي ته اسان پنهنجي اولاد کي ٽيوشن سينٽرز جي رحم و ڪرم تي ڇڏي ڏنو آهي جتي موجود استادن لاء شايد پهرين ترجيح پئسو ئي آهي. جيڪڏهن انهن استادن کي واقعي تعليم عام ڪرڻ جي ايتري ئي گھرج هجي هان ته اها ته اسڪولن ۾ به ڪري سگھجي پئي. بهترين ۽ مهانگي ٽيوسن سينٽر تي پنهنجي ٻار کي موڪلي پئُ ته مطمئن ٿي اهو چئي ويهي رهيوته مون ته پنهنجو فرض پورو ڪيو هاڻ ٻار جو نصيب. ڇا پئُ جو فرض بس ايترو هو؟ اهو سوچڻ جو وقت ڪنهن وٽ آهي ته جيڪي پئسو اسان پنهنجي اولاد جي تعليم تي خرچ ڪري رهيا آهيون اهو سجايو به وڃي ٿو يا نه. اهو ڪير سوچي يا ڪير ان ڳالهه تي غورو فڪر ڪري ته جنهن به ٽيوشن سينٽر يا سرڪاري تعليمي اداري ۾ اسين پنهنجي ٻار کي موڪلي رهيا آهيون انجو قبلو درست آهي به يا نه. ڪجھ ڏينهن اڳ فيس بڪ تي هڪ ووٽنگ ڪرائي وئي، جنهن ۾سوال اهو پڇيو ويو ته ” ڇا ٽيوشن ڪلچر موجوده تعليمي نظام کي مضبوط ڪري رهيو آهي يا ناڪاره بڻائي رهيو آهي؟“ ان ووٽنگ کي فيس بڪ تي موجود پاڪستان ۾ مختلف شعبن سان تعلق رکندڙ گروپن ۾ ۽ پيجن تي وڌ کان وڌ پکيڙيو ويو ته جيئن گھڻي کان گھڻا ماڻهو شرڪت ڪري سگھن. پڙهندڙن کي اهو ٻڌي بالڪل حيرت ڪانه ٿيندي ته ان سوال تي هڪ هفتي ۾ صرف ٽي ووٽ مليا جن جي راء اها هئي ته ٽيوشن ڪلچر موجوده تعليمي نظام کي ناڪاره بڻائي رهيو آهي. اهو آهي اسانجو حال.

ٽيوشن ڪلچر جي عام ٿيڻ سان گورنمينٽ جي تعليمي ادارن جي معيار تي جيڪو اثر پيو آهي ان کان شايد گورنمينٽ به چڱي طرح واقف آهي. جنهن جي ڪري ئي تعليمي بجيٽ ۾ ٻه سيڪڙو کان به گھٽ بجيٽ رکي وئي آهي. هاڻ گورنمينٽ کي صلاح اها ئي آهي ته ٽيوشن ڪلچر جي عام ٿيڻ سان  اها ٻه سيڪڙو بجيٽ ڪنهن ڪم جي ناهي، بهتر اهو ئي ٿيندو ته سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن کي بند ڪري اهي ٻه سيڪڙو به غريب مسڪين وزيرن ۽ بيوروڪريٽس جي ڪفالت لاء استعمال ڪيا وڃن، ڇاڪاڻ جو استادن جي پگھارن ۽ اسڪولن ۽ ڪاليجن جي مرمت لاء ايندڙ لکين ڪروڙين روپين جا فنڊَ نه ئي صحيح طريقي سان استعمال ڪيا وڃن ٿا نه ئي انهن جو ڪو حساب ڪتاب آهي. هونئن به گورنمينٽ جا اسڪول اڄڪلهه ته بس ”سرٽيفڪيٽ ايوارڊنگ اِنسٽيٽيوشنز“ بڻجي چڪا آهن.

فهيم اختر ميمڻ

In The Quest Of Success

We get lost when we are almost at the verge of success. We feel frantic, despair and thwarted in very minute jerks of life as if failure is ahead. In this situation we start watching antithetical part of our lives. So to understand the philosophy of success it is necessary to understand the philosophy of failure first.

Importance of Failure in successful life

It was a beautiful evening at the beach. Every beam of setting sun was giving a message of hope that, no matter if today sun is setting down, tomorrow it will rise again with the same strength of giving glitter and temptation to every single particle on the earth.  It gives a lesson for life, and specially a lesson for those who lose their hope and courage and set down on failure. They think that they have lost everything and can never come up for what they strived hard and couldn`t achieve. And they lose their faith from life and people.  At that fussy moment they become skeptical about everything and feel that it was all planned to knock them down. But they don`t know the importance of failure in life. If we think intensely and optimistically, this definitely makes a sense that, “Failure gives the reason to live to those who know that success is byproduct of it.”

Recently I had a conversation with my friend, though it was a casual chat, but the moment  astonished me was when she told me without any feeling of guilt and stress about her being failed in exams. I asked her the reason of being so relaxed, while she was knocked down in approaching her bright future. She said, “I think I can do better in next attempt, it’s my destination and I’ve to get it anyhow, no matter how many times I get failed.” This reminded me the words of Richard Nixon, “We must never accept defeat, no matter how many time you get knocked down, get up, and don’t let it happen again.”

With this and so many other examples, I’ve come up to the presumption that choice is ours, we have to choose either success or failure, both lie within our subconscious, depending on what you are going to accept mentally. I would rather say that “success lies somewhere inside the failure”. We have to find it. As, well said by Paulo Coelho that, “Disappointment, defeat and despair are the tools GOD uses to show us the way.”

Role of Risks in Successful life

We have to take risks to check how far we can go. Waiting for the right time to get an opportunity is meaningless. Create the opportunities by taking risks. If you succeeded by risking  for whatever the purpose of your well being , you will go on and on, and if not, then you will at least earn experience for the future. “If you want to launch big ships you have to go where the water is deep.”

Role of Destiny in Success

if we believe in our destinies that everything and every action of our life is predetermined and inevitable then what’s the point of working hard, taking chances, getting uncomfortable and setting goals? Isn’t this just a lame excuse saying that it never happened because it was not in my destiny? It’s just an off the hook statement of lazy and fearful people to comfort them. If so, then better sit back at home have a cup of coffee with news paper, all is eventually going to happen.  ”We’re all just helpless passengers on destiny’s back.”

Don’t Expect

Don’t expect anything from anyone. It’s the formula for successful life. If someone could not come up to your expectations then it’s a heart breaking situation. It may create a hindrance in your way very badly and will stop you getting ahead. “Blessed is he who expects nothing, for he shall never be disappointed.” Benjamin Franklin.

Set your Targets

Once you’ve determined your targets, then let the fear of failure doesn’t come near to you. Identify your core values to achieve your targets and go on.

Don’t wait

Don’t waste your precious time in waiting for the right time, and thinking on the problems. Rather we have to be solution oriented than wrapping ourselves badly in the problems. We can do anything by utilizing our capabilities in right direction; just we have to believe in ourselves.

Get out of comfort

Strive hard to achieve the targets you have planned for future. Get out of the comfort because comfort makes lazy, insignificant and distracts from our orientation towards the target. There is no success without sacrifice. Once you have followed the path of success facing adversities, discomfort and hitches, and the moment when threshold of pain is crossed soul become strengthened, and, that is the start of getting gifts in shape of success from every direction.

THE 4 C’S OF SUCCESS

Never falter the path of 4 c’s that is defined
Confidence, courage, courtesy and commitment

Nitin Ramnath has presented a very momentous and precise 4C`s formula of success in his poem. And it will be a splendid conclusion of this article with this 4c`s philosophy, which is going to work out for all of us who are completely or partially out of these four dynamic aspects of success.

“Success is a rare gem, neither found in deep sea, nor in mountains, it is somewhere around us.”

This article is essence of various self improvement books, personal ideas and experience. There may be something missing. Please feel free to share your opinion and experience.

Fear Of Failure

Like every day, I came in the office with the same sleepy mode, because of complete waste of time in night in watching movies and useless stuff, I have become insomniac. So in the office I started thinking about last night`s incident. Yes of course, it was an incident that I tried to get into bed little early so that i could wake up early in the morning for the office, and as usual i failed to sleep… Then suddenly words from Paulo Coelho`s book, The Alchemist, started echoing in the walls of my brain that, ” When you want something, all the universe conspires in helping you to achieve it.” And  i got up from the bed and started searching my documents  (University degree,CV ,etc.) to send to head office for my promotion.

A few months ago i had decided to ask my head  for promotion, but some kind of fear remained in my heart that what will happen if they get ready to call me for an interview, may be after selection they transfer me to somewhere else, because at any cost i don`t want to leave Ras Tanura. It is beautiful like a heaven. There were many other possibilities for the reason not to go on for promotion. I thought something is better than nothing; leave the promotion, its ok whatever i have.

Months passed by, but I didn’t even think about it again. And last night when someone was whispering in my ears to get up and go on. Fear of failure will never let you go ahead; it will never let you succeed, than finally i decided to send my documents to head office. Yes these are the words that encouraged me, gave me the light and showed me the path which now and on I feel is clear, without any obstacles, it happened only due to the fact that these words helped me clearing my vision. So, I always say to the friends that the words really matter. 

We waste our time in not trying to achieve our destinies and our goals. At least once we should try for it which is waiting for us sparkling from far away, we can see it ,we can feel it but don`t dare to achieve it. Opportunity comes only once in whole life, we must go for it or even must try for it. If we succeeded in achieving that, then we can go easily for the next step to the pinnacle of the success, and if we failed to achieve it due to some reasons then in the future at least we will not feel guilt of not trying it. And the consequences of that failure of our goal for which we tried at least and couldn’t achieve will be full of lessons and will lead us and guide us for the next opportunity.

Here is a question of big importance which we must ask ourselves that, What would you attempt to do if you knew you could not fail? Yes, if something that makes us believe that we are not going to fail and we are going to achieve our destiny in any way then definitely we will achieve more than our destinies. And that something is nothing but the belief in our self. If we believe in our capabilities, in ourselves than make sure that nothing is going to hinder.

Effect of Emotions on Human Behavior and Rational Decision Making

 By Faheem Akhter

“Emotions determine the quality of our lives.” Paul Ekman.

Making right decisions at right time with controlled emotions is an art. I made so many wrong decisions in my life. Result of which gave me despair, stress, regrets and baffles. It was the time when I had no emotional awareness about dealing with the complicated situations and making intricate judgments. Anger and stress were in my genes. They always hurt me with embarrassment and distress. This trembling behavior made me think of myself, and possible solutions of this disastrous condition. This emotional behavior was a weak part of my life, so it was necessary to fix it.

Emotions play a vital role in making any decision. It’s been observed that hot tempered person takes irrational decisions. At this particular moment when Intensity of emotions can override rational decision making, all the doors of brain are closed, senses and emotion go out of control. And eventually, we take those steps which we had never intended. This is the moment where we have to control our body, brain, senses and emotions.

I started researching about emotions. Too many questions arose in my mind, like,

How to control intensity of emotions?

How to deal with anger and stress?

How to resolve any conflict in a condition of stress?

How to convert negative energy of emotions into positive energy?

And Finally I succeeded in finding out answers of my questions which irritated me all the time. I am going to present step by step in this article.

After reading different books and research papers on Emotions, I have come up to the conclusion that there are two types of emotions.

Negative  Emotions

Positive Emotions

Negative emotions are in the result of uncontrolled stress and anger. These emotions affect our brain and senses, resulting irrational decision making. This is of course going to hurt oneself and to all the people in surroundings. What we have to do in such a critical situation is, to control the intensity of these negative emotions and to convert them into the positive energy/ Positive Emotions.

Once you have confidence in your ability to safely experience any of your emotions, you can think, plan, and engage in a wide range of intellectual activities without completely losing touch with the physical sensations in your body that signal your emotional state.

Lot of research is done by various researchers on the emotions. Many methods are presented to convert negative emotions to positive. One method I am going to present in this article which changed my life and helped me to overcome the intensity of negative emotions.

Here are five key skills, which help in reducing stress and control intensity of emotions and help in effective decision making,

•  Skill 1: The ability to quickly reduce stress.
•  Skill 2: The ability to recognize and manage your emotions.
•  Skill 3: The ability to connect with others using nonverbal communication.
•  Skill 4: The ability to use humor and play to deal with challenges.
•  Skill 5: The ability to resolve conflicts positively and with confidence.

Skill 1: The ability to quickly reduce stress.

Remain calm and attentive. Calmness is more than just feeling relaxed. Being attentive helps finding out the balance needed to withstand stress.

Sit down if you are in standing position, and stay focused to the solution of the problem.

Utilize your senses to observe that what makes you comfortable in such a situation. through sight, sound, smell, taste, and touch. But each person responds differently to sensory input, so you need to find things that are soothing to you.

Express your feelings instead of bottling them up.

Be willing to compromise.

Be more assertive.

Look at the big picture.

Focus on the positive.

Learn to forgive.

Keep your sense of humor.

Skill 2: The ability to recognize and manage your emotions.

You can’t manage emotions until you know how to manage stress.

Tolerate strong feelings, including anger, sadness, fear, disgust, and joy.

Pay attention to your emotions and use them to guide your decisions.

Be sensitive to the emotions of others.

Shut down or shut out intense emotions.

Skill 3: The ability to connect with others, using nonverbal communication.

Accurately read other people, including the emotions they’re feeling and the unspoken messages they’re sending.

Create trust and transparency in relationships by sending nonverbal signals that match up with your words.

Respond with nonverbal cues that show others that you understand, notice, and care.

Skill 4: The ability to use humor and play to deal with challenges.

Laughter has a powerful effect on your health and well-being. A good laugh relieves tension and stress, elevates mood, enhances creativity and problem-solving ability, and provides a quick energy boost.

Make sure both partners are in on the joke

Use humor to defuse conflict

Don’t use humor to cover up other emotions

Skill 5: The ability to resolve conflicts positively and with confidence.

• Managing and resolving conflict requires emotional maturity, self-control, and empathy.
• Maintaining and strengthening the relationship, rather than “winning” the argument, should always be your first priority. Be respectful of the other person and his or her viewpoint.
• Focus on Present.
• Resolving conflict is impossible if you’re unwilling or unable to forgive. 
• By avoiding disrespectful words and actions, you can resolve the problem faster.
• When you’re in control of your emotions, you can communicate your needs without threatening, frightening, or punishing others.

These are the outlines from different research papers and books; I have tried to present few important points which helped me recognizing myself, my emotions and how to deal in trembling situations.

References: Do emotions help or hurt decision making? By Kathleen D. Vohs, Roy F. Baumeister, George Loewenstein

Emotional intelligence (EQ) by Jeanne Segal, Ph.D., Melinda Smith, M.A., and Robert Segal, M.A., Ellen Jaffe-Gill, M.A

Emotions Revealed by Paul Ekman

Let us not worry!

We worry about what is not in our hands. Ninety percent of the things we tend to worry about we have no control over, so why worry about them? It will happen for what you are worrying, because it is written in our destinies. We just have to stop worrying and start thinking of possible solutions of the matter we are worried about. Before those worries and troubles overcome our minds and souls and start manipulating our personality, let’s overcome them, and throw them out with the weapon we are gifted by GOD, that is, mind.

Best way to get rid of our worries, sorrows and fears is that we have to start living every moment of present happily, bravely and vigorously. Forget the past and future. Put your past in a folder like we put our precious papers or any office record, and throw it away in the corner of your room and forget it. Just open it when you need to learn any lesson from your past mistakes, otherwise,” the past is a puzzle like a broken mirror. As you piece it together, you cut yourself; your image keeps shifting & you change with it.” 

Here arises a question about future that, if we forget about our future then how can we go ahead? How can we achieve our goals? Answer is simple that, once you came out of past and started living each and every moment of present, accepted the challenges, worst consequences and started focusing, and following the path of triumph which eventually will lead you to the worriless life, then your future will inevitably become glittering.

Above I mentioned, “Worst Consequences”. So we have to contemplate on the worst consequences of the matter, that what we would lose so badly if any kind of worrisome situation occurs,then we have to measure and judge the worst.

“From the time on, I calmly devoted my time and energy in trying to improve upon the WORST which I had already accepted mentally.”  These are the words of the famous American writer Dale Carnegie, who depicted the situation in a way to accept the worst mentally and to work on improving it, which will ultimately give us a joyous life.

Then of course, in the mean time how we can forget seeking help from GOD. Because, we on our own are nothing.  But with the positive vision, courage and help of GOD, life is going to be the bed of roses. Having said that “The sovereign cure for worry is prayer”, proves that to fight with our worries we also need some spiritual help to boost up our entire energy of combating the worries. Gandhi has rightly said that,  “There is nothing that wastes the body like worry, and one who has any faith in God should be ashamed to worry about anything whatsoever.”

 Patience is also a factor which is indirectly proportional to the worries. Dealing with the worries prudently and bravely patience plays an imperative role. A Roman writer and poet Publilius Syrus (1st century B.C) said that, “Patience is a remedy for every sorrow.”

I think in this world there is no such thing to worry about; whatever happened, is happening and will happen is the will of GOD. The only thing to worry about in this world is that, what will happen hereafter, when we will leave this world. We have to prepare ourselves, and we have to worry about the life hereafter.

Why waste your time on worry stress and woe

For life is brief and time quickly ticks away

And why stress yourself about things you cannot change

Since worrying leaves you look old and gray. (Francis Duggan)

خود اعتمادي، روشن مستقبل ڏانهن پهريون قدم

غربت جو خاتمو ممڪن آهي!

غربت ڪيئن پيداٿي؟ غربت ڪٿان آئي؟ ڇا ان مرض جو ڪارڻ غريب انسان پاڻ آهي يا اها سندس مٿان زبردستي مڙهي ويئي آهي؟مٿي پڇيل سوال اسان لاء ڪي نوان ناهن.اهي سوال هر دور ۾ اڀاريا ويا ۽ آئنده به اڀاريا ويندا. پر حيرت جهڙي ڳالهه اها آهي ته انهن سوالن جا جواب اسان وٽ هوندي به غربت جو خاتمو اڃا تائين ممڪن ٿي نه سگھيو آهي. حقيقت ۾ غربت اسانجي پنهنجي ٺاهيل نظام جي ئي پيداوار آهي.هن نظام ۾ غريب غريب تر ٿيندو ٿو وڃي ۽ امير امير تر.ثابت ٿيو ته هن نظام ۾ ئي ڪٿي نه ڪٿي خرابي آهي.هي اهو نظام آهي جتي غريب کي نه اٽي جو حق آهي نه اجھي جو، تعليم ۽ زندگيء جون ٻيون ضرورتون ته غريب ماڻهوء لاء ڄڻ هڪ خواب بڻجي ويون آهن. ڪيتريون ئي سماج سڌارڪ تنظيمون غربت جي خاتمي ۽ سماج ۾ سڌارا آڻڻ لاء ورهين کان سرگرم آهن پر اهو غربت جو جِن اڄ تائين ڪنهن جي به قابو ۾ نه اچي سگھيو آهي.اها غربت ئي آهي جنهن جي ڪري اڄ اسانجي ملڪ ۾ امن امان جي صورتحال خراب آهي. پڙهندڙ شايد اهو سوچين ته غربت جو امن امان سان ڪهڙو واسطو؟ غربت جو امن امان سان بالڪل سڌو سنئون واسطو آهي، جيئن هڪ خالي پيٽ بُکن جي پيڙهيل انسان کي اوهان ٻه وقت ماني ڏيو ۽ هڪ هٿ ۾ ڪو هٿيار ڏيو ته ان ماني جي احسان هيٺ اچي هو ڇا ڇا نه ڪندو.

اڄڪلهه پنهنجي چوگرد نظر ڦيرائجي ٿي ته هڪ ئي شهر ۾ ڪيتريون ئي غير سرڪاري تنظيمون غربت جي خاتمي ۽ ملڪ ۽ قوم جي ترقي جي نعرن سان پنهنجن ڪمن ۾ مصروف آهن، جن مان ڪجهه ته واقعي به پنهنجي پنهنجي ميدانن ۾ سٺو ڪم ڪري رهيون آهن، ان هوندي به اسانجي قوم آخر ايتري ڪسمپرسيء جي حالت ۾ ڇو آهي؟ شايد اهي تنظيمون بس امداد جي انتظار ۾ ئي آهن ته ڄاڻ بس امداد آئي ته وري ڪو نئون ڪارنامو ڪري ڏيکاريون. ۽ جي امداد نه آئي ته بس.

وري مثال ڏجي بينڪن جو ته ڪيتريون ئي اهڙيون بينڪون کلي ويون آهن جيڪي مائڪرو ڪريڊٽ جي نالي سان غريب غربي جي مدد لاء مارڪيٽ ۾ اچي ته ويون پر پوء به غريب ته اڃا به غريب ئي رهيو. هنن بينڪن حڪومت کي اهو چئي بينڪ کولڻ جي منظوري ورتي ته اسين غريب مسڪين ضرورتمندن کي پنهنجو ڪاروبار شروع ڪرڻ لاء آسان قسطن تي قرض ڏيئي بس اِجھا ٿا خوشحالي آڻيون. پر اها ڪنهن کي خبر آهي ته سندن قائدا قانون ڪهڙا آهن. سندن قائدن قانونن تحت قرض وٺڻ جو اهل فقط اهو آهي جيڪو هڪ سال کان پنهنجو ڪو نه ڪو ڪاروبار هلائي رهيو آهي. هاڻ هنن کان ڪير پڇي ته جيڪو هڪ سال کان پنهنجو ڪاروبار هلائي رهيو آهي ڇا اهو واقعي غربت جي طع ٿيل زمري ۾ اچي به ٿو يا نه؟حقيقت ته اها آهي ته بينڪنگ جي اصولن تحت غريب ماڻهو قرض وٺڻ جو اهل ئي ناهي.

 اهو ته طع آهي ۽ ان حقيقت کان ڪير به انڪار نه ڪندو ته هي نظام غريب ماڻهوء کي بنيادي سهولتون مهيا ڪرڻ ۾ مڪمل طور تي ناڪارا ٿي چڪو آهي.تنهنڪري هاڻ اسانوٽ ضرورت آهي نظام ۾ تبديلي آڻڻ جي. هن نظام ۾ تبديلي صرف ۽ صرف ڪنهن انقلاب سان ئي اچي سگھي ٿي. اهڙو انقلاب جيڪو ملڪ جي موجوده بدتر کان بدتر معاشي صورتحال کي بدلي ڇڏي. اهڙو انقلاب اسان وٽ اچي نه اچي پر اهڙي انقلاب جي شروعات بنگلاديش ۾ اڄ کان چاليهه سال اڳ ٿي چڪي هئي. پڙهندڙ جيڪي ان ڳالهه کان واقف ناهن سي ٿي سگھي ٿو اهو ٻڌي حيران ٿين ته بنگلاديش ۽ انقلاب؟ ته ان ۾ حيرت جي ڪا ئي ڳالهه نه آهي. ستر واري ڏهاڪي ۾ بنگلاديش جي پاڪستان کان عليهدگي کانپوء بنگلاديش جا حالات انتهائي ابتر حالت ۾ هئا. تڏهن بنگلاديش ڄائي ڊاڪٽر محمد يونس ان معاشي انقلاب جي ابتدا ڪري ورتي هئي. هي اهو ئي ڊاڪٽر محمد يونس آهي جنهن کي سندس نئين معاشي فارمولي تي 2006ع ۾ امن جي نوبل انعام سان نوازيو ويو.اهو سندس ان جديد معاشي فارمولي جو نتيجو ئي آهي جو اڄڪلهه دنيا جون بهترين ملٽي نيشنل ڪمپنيون بنگلاديش ۾ سيڙپڪاري ڪري رهيون آهن. سندس ان نئين ترز جي معاشي ماڊل جو نالو “سوشل بزنس” آهي.

اين.جي.اوز هجن يا بينڪنگ جو ميدان هجي، “سوشل بزنس” جي هن نئين فارمولي بنگلاديش جو پراڻو ۽ فرسودا نظام تبديل ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. اڄڪلهه ته پوري دنيا ۾ ان نظام کي لاڳو ڪرڻ لاء ڪوششون هلي رهيون آهن.

سوشل بزس ۽ عام بزنس ۾ فرق ڪجھه هن ريت آهي ته عام بزنس ۾ سيڙپڪار صرف اهو ئي سوچي ٿو ته مون هيترا پئسا سيڙايا ۽ مونکي مقرر عرصي ۾ ڪيترو منافعو ٿيو، ۽ ايندڙ وقت ۾ وڌ ۾ وڌ ڪيترو منافعو ڪمائي سگھجي ٿو ۽ ان بزنس کي اڳي کان وڏو ڪيئن ڪجي جو ٻيڻ تي منافعو ڪمائي سگھجي. ظاهر آهي اهو منافعو صرف ۽ صرف سندس ذات لاء ئي آهي، جيڪو عام طور تي هن بزنس جو اهم اصول به آهي. جڏهن ته سوشل بزنس ۾ ان ڳالهه کي ڏٺو وڃي ٿو ته مون هيترا پئسا سيڙايا ته ان سان هيترن ضرورتمندن کي فائدو ٿيو. هي فارمولا سرڪاري توڙي غير سرڪاري سماج سڌارڪ ۽ غربت جي خاتمي لاء ڪم ڪندڙ تنظيمن ۽ اهڙن ڪاروباري ماڻهن لاء جيڪي واقعي پنهنجي ملڪ ۽ قوم کي غربت کان عاجو ڏسڻ چاهن ٿا هڪ بهترين فارمولو آهي.ان سان هڪ ته ٻاهرين امداد جو اوسيئڙو به لهي ٿو ۽ پاڻمرادو ئي معاشري جي بهتري لاء گھڻو ڪجھه ڪرڻ جو ذريعو پڻ بڻجي ٿو.

“سوشل بزنس” جو نالو اچي ۽ “گرامين بينڪ” جو نالو نه اچي ته هن اصطلاح کي سمجھڻ نا ممڪن آهي. 1983ع ۾ ان دور جي پراڻي ۽ فرسوده بينڪنگ سسٽم کان باغي ٿي ڊاڪٽر محمد يونس گرامين بينڪ جو بنياد رکيو. اهو پرا ڻو سسٽم جنهن تحت غريب بينڪ کان قرض کڻڻ جو اهل نه هو ۽ اڄ به ائين ئي آهي. پر گرامين بينڪ جي قائدن ۽ قانون تحت ان بينڪ مان صرف ۽ صرف غريب ئي قرض کڻڻ جو اهل آهي. جنهن قرض مان ماڻهو ڪو نه ڪو ننڍي پيماني تي ڪاروبار ڪري گھٽ ۾ گھٽ پنهنجو ۽ پنهنجي ٻارن جو بنيادي ضرورتون پوريون ڪري سگھي. گرامين بينڪ هڪ فلاحي بينڪ هجڻ جي ڪري جاري ٿيل قرضن تي عام بينڪن جي مقابلي ۾ تمام گھٽ منافعورکي ٿي جنهن جي ڪري ڪيترائي ضرورتمند فائدو حاصل ڪري رهيا آهن. مائڪرو ڪريڊٽ ۽ سوشل بزنس جي باني ڊاڪٽر محمد يونس گرامين بينڪ مان نه صرف غريب ماڻهن لاء قرض جاري ڪيا پر هن سندس قرضدارن جي ٻارن کي تعليم ڏانهن به راغب ڪيو. گرامين بينڪ مان قرض وٺڻ وقت هڪ شرط جيڪو هر ڪنهن تي لاڳو ڪيو ويو، اِهو هو ته هر قرضدار پنهنجي ٻارن کي تعليم ضرور ڏياريندو. ۽ هن جي چوڻ مطابق اڄ گرامين بينڪ جي سو سيڪڙو قرضدارن جا ٻار اسڪولن،ڪاليجن ۽ يونيورسٽين تائين به تعليم حاصل ڪري رهيا آهن.

 گرامين بينڪ جو بنياد هڪ نان پرافٽ بينڪ جي تحت رکيو ويو. اچرج ۾ پوڻ جهڙي ڳالهه آهي ته بينڪ ۽ نان پرافٽ؟ گرامين بينڪ نان پرافٽ هن ريت آهي ته  جڏهن ڪنهن ضرورتمند کي قرض ڏنو ويو ته هڪ ته ان قرض جي وصولي هفتيوار ٿيندي. جيڪي پئسا قرض ڏيئي سيڙايا ويا سي اهڙا جا اهڙا واپس ايندا ۽ انهن ئي پئسن کي ڪنهن ٻئي ضرورتمند کي قرض طور ڏنو ويندو. ان قرض تي جيڪو ٿورو گھڻو منافعو يا بينڪنگ جي اصطلاحن ۾ انٽريسٽ ريٽ ورتو ويو سو واپس انويسٽمينٽ جي طورتي ئي استعمال ڪيو وڃي ٿو. ان مان واضح ٿيو ته ان پئسي جو ڪو انت ناهي. اهو پئسو پيو ضرورتمندن کي ڪم ايندو پيو ريسائيڪل ٿيندو. جڏهن ته صدقي خيرات ۾ ڏنل پيسو ويو سو ويو، اهو پئسو نه پاڻ وٽ واپس ايندو نه ان ضرورتمند وٽ جنهن جي مدد ڪئي ويئي. اهو ئي آهي “سوشل بزنس” ڊاڪٽر محمد يونس جي ايجاد ۽ گرامين بينڪ جو طريقيڪار. کيس گرامين بينڪ جي ذريعي ٿيندڙ ڪيترن ئي فلاحي ڪمن ۽ غربت جي خاتمي ۽ هر غريب تائين تعليم، اٽي ۽ اجھي ۽ ٻين بنيادي سهولتون مهيا ڪرڻ جهري عظيم ڪارنامي جي ڪري جڏهن کيس نوبل انعام سان نوازيو ته سڄي دنيا جون نظرون بنگلاديش تي پئجي ويون. اڄ گرامين بينڪ جي شراڪتداري ۾ ڪيتريون ئي ملٽي نيشنل ڪمپنيون “سوشل بزنس” جي تحت مختلف ميدانن ۾  ڪاروبار ڪري رهيون آهن جن مان فائدو نه گرامين بينڪ ٿي کڻي نه ئي اهي ڪمپنيون پر اهو فائدو صرف ۽ صرف غريب ماڻهوء کي ئي ٿئي ٿو. اها سيڙپڪاري هڪ نيڪ مقصد لاء جاري آهي. هن وقت گرامين بينڪ جي انگن اکرن مطابق گرامين بينڪ جا 60 سيڪڙو اهڙا غريب ماڻهو هئا جن ضرورت تحت قرض کنيا سي اڄ غربت جي زمري کان ٻاهر آهن. تازو ئي ٽُوِٽر تي ڊاڪٽر محمد يونس جي هڪ انڪشاف مطابق ته مائڪرو ڪريڊٽ ۽ سوشل بزنس جي استعمال سان  بنگلاديش ۾ هن وقت مجموعي طور تي غربت ۾ چار سيڪڙو گھٽتائي آئي آهي.

ڪيترن ئي ملڪن جي سربراهن ڊاڪٽر يونس کي سندس ان نئين نظام جي لاڳو ڪرڻ لاء سندس سهائتا سان اهڙي نوعيت جي بينڪن جي شروعات پڻ ڪري ورتي آهي. 2007 ۾ جنرل مشرف پڻ ڊاڪٽر يونس جي ان بينڪنگ سسٽم مان فائدو وٺڻ لاء کيس پاڻ وٽ دعوت ڏني. جنهن تحت پاڪستان ۾ غربت جي خاتمي لاء 1991ع کان ڪم ڪندڙ هڪ سرڪاري تنظيم اين_ آر _ايس _ پي نيشل رورل سپورٽ پروگرام  ۾ گرامين بينڪ جي نوعيت جهڙيون تبديليون آڻي ان جي وڌيڪ اثرائتي انداز ۾ جوڙجڪ ڪئي ويئي جيڪا اڄ پوري پاڪستان ۾ پنهنجو مثبت ڪردار ادا ڪري رهي آهي. ان کان علاوه هڪ ٻيو ادارو پي_پي_اَي_ايف پاڪستان پاورٽي ايليويشن فنڊ پڻ ان ميدان ۾ گورنمينٽ ۽ ورلڊ بينڪ جي تعاون سان ڪم ڪري رهي آهي. تنهن کانپوء گرامين بينڪ جي ئي سوشل بزنس واري ماڊل تي ڪم ڪندڙ هڪ غير سرڪاري تنظيم “ڪَشَف فائونڊيشن” پڻ پنهنجو غربت جي خاتمي لاء پوري ملڪ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهي آهي. پر هن فائونڊيشن جي سنڌ ۾ صرف هڪ شاخ ڪراچي ۾ آهي جيڪا ظاهر آهي صرف ڪراچي شهر تائين محدود آهي.

مٿي بيان ڪيل صرف ٽي تنظيمون پاڪستان ۾ صحيح معنيٰ غربت جي خاتمي لاء پنهنجو صحيح ڪردار ادا ڪري رهيون آهن سي ناڪافي آهن، ۽ پنهنجيون پوريون ڪوششون ڪرڻ جي باوجود به غربت گھٽائڻ ۾ پاڪستان کي اڃا ان ليول تائين نه پهچائي سگھيون آهن جنهن ليول تي صرف هڪ گرامين بينڪ بنگلاديش کي پهچايو آهي.

عام بزنس ۾ نقصان جو انديشو ته هر سيڙپڪار کي رهي ٿو پر سوشل بزنس ۾ نقصان جو ڪو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي. اهڙا ڪاروباري ماڻهو جن پنهنجي اڻٿڪ محنتن سان پنهنجي ڪاروبار کي ڪٿي کان ڪٿي پهچائي ڇڏيو تن کي پنهنجي ڪاروبار هڪ حصو ضرور سوشل بزنس جي نالي ڪرڻ گھرجي، جنهن سان ظاهر آهي سندن ڪاروبار جي منافعو ڪمائڻ واري حصي تي ڪو به اثر نه پوندو پر مورڳو ئي سندن ڪمپنيء جي ڀلائيء جي ڪم ڪرڻ لاء وڌ ۾ وڌ مشوري پڻ ٿيندي. سوشل بزنس صرف بينڪن جي قرض ڏيڻ تائين ئي محدود ناهي، پر غريب ۽ پسماندا ڳوٺن تائين نيوٽريشن سان ڀرپور کاڌو پهچائڻ کان وٺي تعليم، ماحول جو تحفظ، صحت ۽ بي روزگاريء جهڙن مسئلن کي پڻ هن نظام سان بهتر کان بهتر ڪري سگھجي ٿو.

غربت واقعي هڪ وڏو مسئلو آهي پر ان جو حل تمام آسان آهي ۽ غربت جو خاتمو بالڪل ممڪن آهي، غريب ماڻهو پاڻ ئي پنهنجي غربت کان آجي دنيا ٺاهي سگھي ٿو جيڪڏهن ان کي انهن زنجيرن مان آزاد ڪيو وڃي جنهن ۾ کيس اسان جڪڙي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن هن وقت ملڪ ۾ موجود ڪيترن ئي اين جي اوز ۽ ڪاروباري ماڻهن کي سوشل بزنس جي اهميت ۽ معاشري ۾ ان جي پوندڙ مثبت اثرن جي باري ۾ سوچن، ان جي فارمولي کي سمجھن ۽ اجتماعي ڪوششن سان ملي جلي ڪري سوشل بزنس ڏانهن لاڙو ڪن ۽ ان کي هٿي وٺرائن ته اهو ڏينهن پري ناهي  جڏهن اسين غربت صرف ميوزمن ۾ سجائي پنهنجي ايندڙ نسلن کي پيا ڏيکارينداسينته هي هئي غربت.

معاشري ۾ ڪتاب پڙهڻ جو گھٽجندڙ لاڙو

ڪو دور هو جڏهن گھر ۾ موجود وڏڙا رات جي پهر ۾ گھر جي مڙني ٻارن کي گڏ ڪري ڏاهپ ۽ معلومات سان ڀريل جِنن ۽ پَرين جي ڪردارن واريون آکاڻيون ٻڌائيندا هئا، جن کي ٻڌڻ سان ٻارن ۾ ڄاڻ سان گڏوگڏ سوچڻ سمجھڻ جي صلاحيت ، ذهني سجاڳي ۽ مطالعي ڪرڻ جو اتساهه پيدا ٿيندو هو. اُهو ٻار جڏهن وڏو ٿي پنهنجي عملي زندگيء ۾ قدم رکندو هو ته ڪنهن به ڏکئي موڙ تي انهن آکاڻين مان پِرايل سبق سندس رهنمائي ڪندو هو. ڀلي کڻي اُهي وڏڙا البرٽ آئنسٽائن جي هن چوڻيء کان واقف نه هئا ته “جيڪڏهن اوهان چاهيو ٿا ته اوهان جا ٻار ذهين ٿين ته انهن کي آکاڻيون ٻڌايو، ۽ جيڪڏهن اوهان چاهيو ٿا ته اوهان جا ٻار وڌيڪ ذهين ٿين ته انهن کي وڌيڪ آکاڻيون ٻڌايو.” پر پوء به اُنهن کي اِن ڳالهه جو شعور ضرور هو. نوجوانن جو لڳاءُ ڪتابن سان تمام گھڻو هو. هو ڪتابن کي پنهنجو بهترين دوست تصور ڪندا هئا. ايتري قدر جو ڀلي کڻي گھر ۾ لائيٽ نه به هجي پر هو گھٽين جي لائيٽ ۾ يا وري ڏيئا ٻاري به پنهنجي ڪتاب پڙهڻ جو شوق پورو ڪندا هئا، ڇاڪاڻ جو کين ڪتابن جو قدر هو ۽ هو ڪتابن جي اهميت کان چڱي ريت واقف هئا. ڪتابن ۾ موجود ڏاهپ ڀريون نصيحتون، معاشري ۾ اُٿ ويهه جو انداز ، زندگيء کي بهترين نموني گذارڻ جا طريقا ۽ دنيا جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاء ۽ پنهننجي وڌ کان وڌ علم حاصل ڪرڻ واري اُڃ لاهڻ لاء هو هر قيمت ڏيڻ لاء تيار هئا. لائبريريون عام جام هيون، گھرن جي اوطاقن ۾ علمي ميڙاڪا ٿيندا هئا، هر هڪ نه ٻئي ماڻهوء کي ڪتاب گڏ ڪرڻ جو شوق هو.تحفي ۾ ڪتاب ڏيڻ جو رواج پڻ عروج تي هو.

اڄڪلهه جي ٽيڪنالوجي واري دور ۾ نه ٻارن ۾ آکاڻيون ٻڌڻ جو شوق رهيو آهي ۽ نه وري نوجوانن ۾ ڪتاب پڙهڻ جو. مائٽ ٻارن جي ضد تي کين وڊيو گيمون وٺيو ڏين، پوء ٻارَ سڄو ڏينهن اُن وندر ۾ ائين مشغول آهن جو آکاڻيون ٻڌڻ ۽ معلوماتي ڪتاب پڙهڻ ته ٺهيو پر پنهنجي اسڪول جو هوم ورڪ ڪرڻ کان به قاصر آهن.نوجوان وري انٽرنيٽ تي چيٽنگ ڪرڻ ۽ گانا ٻڌڻ ۾ ايترو ته مصروف ٿي ويا آهن جو ڀلي کڻي دنيا هيڏانهن کان هوڏانهن ٿي وڃي پر ڪمپيوٽر مان اک ناهي ڪڍڻي.

ڪتابن جي اهميت جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگھجي ٿو ته مغرب جي ماڻهن ۾ مطالعي جو ايترو ته رجحان آهي جو هُنن وٽ هر قسم جي جديد ٽيڪنالوجي هجڻ جي باوجود ڀلي کڻي بس اسٽاپ هجي يا ريلوي اسٽيشن، ايئر پورٽ جي انتظارگاه هجي يا ڪنهن به سفر دوران هو ڪتاب پڙهڻ کي ترجيح ڏين ٿا. پوري دنيا جا نفسيات جا ماهر پنهنجي مختلف تحقيقن جي بنياد تي ان ڳالهه تي يقين رکن ٿا ته ڪتاب پڙهڻ جي عادت ذهني توڙي جسماني نشونما جو بهترين ذريعو آهي. ڪتاب پڙهڻ سان نوجوانن ۾ مثبت سوچ ۽ صحيح غلط جو فرق ڪرڻ جو شعور پيدا ٿئي ٿو ۽ هو پوري دنيا سان ڳانڍاپي ۾ رهن ٿا، پنهنجي تاريخ ، تهذيب ۽ ثقافت کي سمجھڻ ۾ به ڪتاب مدد ڪن ٿا.مارگريٽ فلر جي هڪ چوڻيء “Today a reader, tomorrow a leader” مان ڪتاب پڙهڻ جي اهميت وڌيڪ واضح ٿي وڃي ٿي.

 هجڻ ته ائين گھرجي ته گھر جي باقي بنيادي ضرورتن، مثال جي طور تي خوراڪ بجلي، پاڻي ۽ ڇت سان گڏوگڏ ڪتابن کي پڻ زندگيء جو اهم حصو بڻائجي، ڇاڪاڻ جو جيسيتائين گھر ۾ اهڙو ماحول نه هوندو تيسيتائين اسان توڙي اسانجي ٻارن ۾ ڪتابن پڙهڻ جو شعور پيدا نه ٿيندو ڪتابَ زندگين ۾ غير معمولي تبديلي آڻڻ جي صلاحيت رکن ٿا. جيڪي ٻار ننڍي هوندي کان ئي ڪتابن پڙهڻ جو شوق رکن ٿا اُهي اڳتي هلي زندگيء ۾ ڪنهن نه ڪنهن سٺي مقام تائين ضرور پهچن ٿا. وليم سمرسٽ ماوم ڪتاب پڙهڻ جي اهميت کي ڪجھه هن ريت بيان ڪندي چيو آهي ته “پاڻ ۾ ڪتاب پڙهڻ جي عادت آڻڻ زندگيء جي تقريباً سڀني مشڪلاتن کان پنهنجي چوڌاري هڪ پناه گاهه اَڏڻ جيان آهي.” مطلب ته ڪتاب پڙهڻ سان علم جي اک عطا ٿئي ٿي، دنيا جا راز پڌرا ٿين ٿا، دماغ جا طبقا روشن ٿين ٿا ۽ زندگي گھارڻ آسان ٿيو پوي.

گذريل سال آمريڪا جي مختلف يونيورسٽين جي پروفيسرن جي هڪ گڏيل تحقيق پڌري ٿي، جيڪا ستاويهن ملڪن جي سَتر هزار ٻارن تي ڪئي ويئي. هن تحقيق مطابق جن ٻارن جي گھرن ۾ نصابي ڪتابن کان علاوه ٻيا معلوماتي ڪتاب موجود هئا ۽ کين ڪتاب پڙهڻ جي عادت هئي ۽ گھر ۾ پڙهڻ لکڻ وارو سٺو ماحول مليل هو، تِن جي تعليمي صلاحيت اُنهن ٻارن جي نسبت ڪيئي درجا بهتر هئي جيڪي ٻار ڪتاب پڙهڻ کان محروم هئا.

پاڪستان ۾ ڪتاب پڙهڻ جي رجحان جي باري ۾ ڊسمبر 2008ع دوران گيلپ پاران ڪيل هڪ سَروي مطابق 27 سيڪڙو ماڻهو غير نصابي ڪتاب پڙهڻ ۾ دلچسپي رکن ٿا، جڏهن ته باقي 73 سيڪڙو ماڻهن جي ڪتاب پڙهڻ ۾ دلچسپي نه آهي.گيلپ جي هن سروي جا هي انگ اکر ته پاڪستان جي چئن ئي صوبن جا آهن، پر جيڪڏهن صرف سنڌ صوبي کي ڏِسجي ته سِڌي سَنئين ونڊ مطابق تقريباً 6 سيڪڙو سنڌي ڪتاب پڙهڻ ۾ دلچسپي رکن ٿا جيڪو هڪ ذاتي اندازو آهي. پر سنڌ سان ٻين صوبن جي آباديء جي نسبت ۽ غربت ۽ بيروزگاري جي صورتحال کي ڏسبو ته اِهو فرضي اندازو شايد غلط ثابت ٿئي.

اسانجي معاشري ۾ ڪتابن جي مطالعي کان پري هجڻ جا ڪيئي ڪارڻ آهن.جن ۾ پبلڪ لائبريرين جي کوٽ، معياري مواد جي کوٽ، معياري ليکڪن جي گھٽتائي،يونيورسٽين ۽ اسڪولن ۾ ڪتابي ميلن جو نه لڳڻ، والدين ۽ اُستادن جو ٻارن ۾ ڪتاب پڙهڻ جي اهميت جي باري ۾ آگاهي نه ڏيڻ اهم ڪارڻ آهن. ٻيو ته ڪتابن جون آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ قيمتون ڏسي هر ڪو سوچڻ تي مجبور ٿيو پوي. اهو مسئلو وري انٽرنيٽ تي ڊجيٽل ڪتابن يا اِي بُڪس جي اچڻ سان حل ٿي ويو. لکن جي تعداد ۾ ڊجيٽل ڪتاب آنلائن لائبريرين ۾ يا ته پِي.ڊِي.ايف فارميٽ ۾ مفت دستياب آهن يا وري تمام ٿوري معاوضي تي وٺي پڙهي سگھجن ٿا. اِي بُڪس جي اچڻ سان معاشري ۾ ڪتاب پڙهڻ جو رجحان ڪنهن حد تائين وڌيو ته آهي پر ڪتاب پڙهڻ جو اُهو اصل معيار اڃا به پورو نه ٿو ٿي سگھي. ڇاڪاڻ جو اِي بُڪ پڙهڻ لاء لڳاتار ڪمپيوٽر آڏو ويهڻ سان هڪ ته نظر خراب ٿيو پوي ۽ ٻيو ته هڪ ئي جڳهه تي ويهڻ سان ٻيا به جسماني مسئلا پيدا ٿيو پون.

ڪائلي زِمر جنهن آمريڪا ۾ ٻارن جي ڪتاب پڙهڻ واري رجحان کي هٿي وٺرائڻ لاء “فرسٽ بُڪ” جي نالي سان هڪ غير سرڪاري تنظيم جو بنياد رکيو.جنهن جو مقصد غريب ٻارن ۾ مفت ڪتاب تقسيم ڪرڻ آهي.هي تنظيم اڄ تائين 85 ملين ڪتاب مفت ورهائي چڪي آهي. ڪائلي زِمر جي مطابق ته “ آمريڪا ۾ 42 سيڪڙو اهڙا ٻار آهن جن جو تعلق غريب خاندانن سان آهي جيڪي صرف پنهنجي گھر جون بنيادي ضرورتون پوريون ڪرڻ لاء به عاجز آهن، پنهنجي ٻارن کي ڪتاب وٺي ڏيڻ ته پري جي ڳالهه آهي. ان صورتحال ۾ نه صرف 42 سيڪڙو غريب خاندانن جا ٻار ڪتاب پڙهڻ کان محروم آهن پر ڪتابن ڇاپڻ واري صنعت پڻ انهن 42 سيڪڙو خاندانن تائين نه ٿي پهچي”. هيء تنظيم ڪيترين ئي ٻين سرڪاري توڙي غير سرڪاري تنظيمن سان ملي چندا گڏ ڪري هي عظيم ڪم سرانجام ڏيئي رهي آهي.

ان سلسلي ۾ پاڪستان ۾ موجود هڪ سرڪاري تنظيم نيشنل بُڪ فائونڊيشن جو ڪردار به هِت ذڪر ڪرڻ جوڳو آهي، جنهن پاڪستان ۾ ڪتاب پڙهڻ جي رجحان کي تمام گھڻي هٿي وٺرائي آهي.هن تنظيم جو بنياد 1972ع ۾ ٿيو.جنهن جو سڄو ڪار وهنوار منسٽري آف ايڊيوڪيشن هلائي رهي آهي.هن تنظيم جو مقصد نوجوانن توڙي ٻارن ۾ ڪتابن پڙهڻ لاء جاڳرتا پيدا ڪرڻ آهي. هيء تنظيم هن وقت ڪيترن ئي منصوبن تي ڪم ڪري رهي آهي، جن ۾ ڳوٺن توڙي شهرن ۾ بُڪ ڪِلبن جو بنياد، جيڪي پبلڪ لائبريرين جي صورت ۾ ڪيترن ئي شهرن ۾ موجود آهن، رِيڊرس ڪِلبن جو بنياد،جنهن تحت ملڪ جي مخصوص 47 شهرن ۾ ميمبرشپ کانپوء ميمبرن کي اڌ قيمت ۾ ڪتاب وڪرو ڪيا وڃن ٿا جنهن جو باقي اڌ تنظيم ادا ڪري ٿي. جڏهن ته پوري ملڪ ۾ موجود تنظيم جي ڪتاب گھرن مان 55 سيڪڙو جي خاص رعايت سان ڪتاب خريد ڪري سگھجن ٿا. نيشنل بُڪ فائونڊيشن جي هڪ ٻئي منصوبي تحت ٻاراڻي ادب کي هٿي وٺرائڻ لاء 1987ع کان ڪوششون شروع ڪيون ويون. تنظيم جي ويب سائيٽ تي ڏنل معلومات مطابق هن منصوبي تحت ٻارن ۾ نصابي ڪتابن کان علاوه آکاڻين ۽ ٻين معلوماتي ڪتابن پڙهڻ جو شوق ڏيارڻ لاء ٻاراڻي ادب جا ڪتاب مفت ۾ تقسيم ڪيا وڃن ٿا.۽ بهترين ڪتاب جي ليکڪن کي نقد انعامن سان پڻ نوازيو وڃي ٿو.ان کان علاوه تنظيم جي انتظام هيٺ ملڪ ۾ هر سال لکڻ ۽ پڙهڻ لاء مختلف نوعيت جا ورڪشاپ ۽ وڏن شهرن ۾ عالمي ڪتابي ميلن جو انتظام پڻ ڪيو وڃي ٿو. هن تنظيم جي اعليٰ عهديدارن جي دعوائن مطابق ته تنظيم جي ڪوششن سان ملڪ ۾ ڪتاب پڙهڻ جو رجحان اڳي جي نسبت وڌيو آهي. هاڻ جيڪڏهن انهن عهديدارن جا دعويٰ واقعي صحيح آهن ته پوء اها تنظيم سچ پچ اسان لاء تمام وڏي نعمت آهي. سوال اِهو ٿو پيدا ٿئي ته اسان هن تنظيم مان ڪيترو فائدو ورتو آهي؟

اڄڪلهه اسين پنهنجي معاشري ۾ تبديلي آڻڻ جون ڳالهيون ڪري رهيا آهيون. اِها تبديلي بالڪل اچي سگھي ٿي . ۽ اِها تبديلي ائين ايندي ته اسين جيڪڏهن فضول ڪمن کي ڇڏي ڪتابن سان دوستي شروع ڪري ڇڏيون ۽ پنهنجي چوڌاري دوستن ساٿين کي ڪتاب پڙهڻ جي اهميت جي باري ۾ آگاهي ڏني وڃي.۽ سڄي ڏينهن مان گھٽ ۾ گھٽ هڪ ڪلاڪ ضرور ڪنهن سٺي ڪتاب جو مطالعو ڪيو وڃي، جيڪڏهن اهو به ممڪن نه آهي ته هفتي ۾ هڪ ڏينهن مطالعي کي ضرور ڏيڻ گھرجي ۽ پنهنجي ٻارن کي سٺا معلوماتي ڪتاب پڙهڻ جي تلقين ڪئي وڃي ته اُهو ڏينهن پري ناهي جو اسانجا رَوَيا ۽ اسان جون زندگيون تبديل ٿي وينديون ۽ معاشري ۾ هڪ صحتمند علمي ماحول جو بنياد ٻيهر پئجي ويندو. ان ڳالهه کان به بالڪل انڪار نه آهي ته اڄ به ڪجھه بهترين ليکڪ جيڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا مَسَ اسان ۾ موجود آهن؛ پنهنجي سگھه مطابق بهترين لکڻيون لکي معاشري ۾ تبديلي آڻڻ جي خواب جي ساڀيان ڏانهن وڌي ته رهيا آهن، پر ان رجحان کي وڌيڪ ترقي وٺرائڻ لاء اسان مان هر ڪنهن کي پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو.

درسگاهن سان دل منهنجي ، ڪتب خانو وطن منهنجو۔
ڪتابن ۾ دفن ٿيندس ، ورق ٿيندا ڪفن منهنجو.

سنڌو ماٿري سڀيتا جي بقا لاءِ اسانجو ڪردار

سنڌ صدين کان آباد آهي، جنهن جو اندازو سنڌو ماٿري سَڀيتا  (Indus Valley Civilization) تي تحقيق ڪندڙ ملڪي توڙي غير ملڪي محققن جي لکيل ڪيترن ئي تاريخي ڪتابن مان آسانئ سان لڳائي سگھجي ٿو.

برونز يا ڪاسيءَ واري دءور((3300-1300BC جي هيءَ سنڌو ماٿري سَڀيتا جاگرافيائي لحاظ کان 1260000 چورس ڪلوميٽرن  جي ايراضئ تي پکڙيل هئي. جنهن کي اڄ دنيا جي قديم ترين سَڀيتا مڃيو وڃي ٿو. موئن جو دڙو، هڙپا ، ڍولاويرا ۽ مهر ڳڙهه هن سڀيتا جا اهم شهر ڳڻيا وڃن ٿا. جن مان موئن جي دڙي کي خاص اهميت حاصل آهي.مختلف تحقيقي ڪتابن ۾ لکيل تاريخ مطابق اهو تصور پڻ ڏنو وڃي ٿو ته هزارن سالن کان موجود موئن جو دڙو سنڌو ماٿريء جي تهذيب ، ثقافت ۽ وڻج واپار جو مرڪز هو.سنڌو ماٿري جي قديم رهاڪن ، خاص ڪري هٿرادو هنر ۽ مختلف ڌاتن جيئن ڪاپر،برونز، ليڊ ۽ ٽِن کي دريافت ڪرڻ جا نوان بنياد رکيا.

موئن جي دڙي مان دريافت ٿِيَل نيڪال جي نظام تي هڪ تحقيق ۾ نيڪال جي نالِيُن ۾ چُن جي استعمال مان اهو اندازو لڳايو وڃي ٿو ته هزارين سال پهريان به انهن ماڻهن کي چُن جي استعمال جي ڄاڻ هئي.جيڪواڄ به Sewage Treatment  ۽ Water Purification  لاء ڪتب آندو وڃي ٿو.

ٽيرا ڪوٽا مان ٺهيل رانديڪن ۾ ڦِيٿي واري ڍڳي گاڏيءَ جي دريافت مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته اُن دور ۾ به ڦيٿي جو استعمال هو.پر ڦيٿي جي اصل ايجاد جي باري ۾ آرڪيالوجي جا ماهر ۽ تاريخدان اڃا ڪنهن راءِ تي اڃا متفق ناهن.

سندن اڏاوتي هنر جو ته موئن جو دڙو پاڻ ئي هڪ وڏو ثبوت آهي.گھٽين، نيڪال جي نظام ۽ ڪمرن ۾ بهترين رٿابندي سان استعمال ڪيل پڪين سرن جو ڪم به سندن هنرمندي جو مثال آهي.کوٽائيء مان هٿ آيل نرتڪي ( (Dancing Girl جو مجسمو سندن ناچ گاني جي شوق کي ظاهر ڪري ٿو. ڪِنگ پِريسٽ کي پاتل شال تي اُڪريل اجرڪ جي نموني جي خاڪن مان اجرڪ جي تاريخ ۽ سندن ڪپڙي اُڻڻ جي هنر جو به پتو پئي ٿو.

پٿر کي تراشي ٺاهيل مُهرُن جيڪي ماهرن جي راء مطابق واپار لاءِ استعمال ڪيون وينديون هيون جن تي اُڪريل مختلف جانورن جون شِڪلون موئن جي دڙي جي رهواسين جي ڪاريگريءَ ۽ فن جو مثال آهن.

ايتري عظيم و شان قديم تاريخي ورثي ۽ ثقافت جي مالڪ سنڌ لاءِ تڏهن سوچيندي ڏک ٿئي ٿو جڏهن غير ملڪي آرڪيالوجي جا ماهر،سَياح ۽ مُحقق هِت اچي اسانجي تاريخي ماڳن جو کوٽايون ڪري ۽ تحقيق ڪري اسانکي ٻڌائن ٿا ته هيءَ آهي توهانجي تهذيب ۽ ثقافت .هاڻ سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڇا اهو کوٽائيءَ وارو ڪم اسين پاڻ نه ٿا ڪري سگھون؟ڇا اسان وٽ پهنجا آرڪيالوجي جا ماهر ناهن؟ پر ان ڳالهه کان به قطعي انڪار نه ٿو ڪري سگھجي ته ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا مُحقِق انهئ ڪم ۾ رُڌل ضرور آهن، پر هاڻ انهن جي به ڪا ايتري دلچسپي نه رهي آهي.انهن جي چوڻ مطابق ته کين حڪومتي سهڪار گھرجي. پر جيڪڏهن حڪومت پنهنجي قديم ورثي ۽ ثقافت جي سنڀال واري ڪم کان پنهنجيون اکيون ٻوٽي ڇڏيون آهن ته ڇا ٿيو؟ ڪا ته ذميواري اسان جي به آهي.

سنڌو ماٿري مان دريافت ڪيل قديم ۽ قيمتي نوادرات سنڌ ميوزيم ۾ هجڻ جي بجاءِ بِرٽش ميوزيم جي زينت بڻيل آهن.انهئ جو ڪارڻ صرف حڪومت نه آهي پر اسانجي پنهنجي سُستي ۽ ڪاهلي پِڻ آهي.هجڻ ته ائين گھرجي ها ته سنڌ جا سڀ تاريخدان،محقق ،آرڪيالوجي ۽ اينٿروپالوجي جا ماهر ملي ڪري تنظيمي بنيادن تي پهنجي قيمتي سرمايي کي ڌارين جي هٿ لڳڻ کان بچائين ها.

اڄڪلهه ته اليڪٽرانڪ ميڊيا جو دور آهي، سيڪنڊن ۾ هِتان جي ڳالهه هُت پهچي ٿي وڃي. اِن ٽيڪنالوجي جو فائدو وٺندي ڪيترائي سنڌي نوجوان سوشل نيٽورڪس توڙي بلگس ۽ ويب سائيٽس جي ذريعي پنهنجي سنڌي تهذيب کي پوري دنيا ۾ هٿي وٺرائي رهيا آهن، اهو به هڪ سٺو سئوڻ آهي.هي ته اُهي نوجوان آهن جيڪي ٻيو ته ڪجھه نه ٿا ڄاڻين پر سندن دلين ۾ ڌرتئ لاء پيار ۽ پاٻوهه موجود آهي جيڪي ڀلا ٻيو ته ڪجھه نه ٿا ڪري سگھن پر سنڌ ڌرتئ لاء پنهنجي محبت جو اظهار سندن تهذيب ۽ تمَدُن کي دنيا آڏو اُجاگر ڪري پنهنجي حصي جي ذميواري نڀائي رهيا آهن.

وقت اڃا به ناهي ويو، اڄ به ڪيترن ئي علائقن ۾ کوٽائي جاري آهي. جن ۾ لاکين جي دڙي جي دريافت سان پڻ سنڌوءَ جي تهذيب جا ڪي نوان راز کليا آهن.۽ اڳتي به اميد ٿي ڪجي ته اسانجا ماهر آرڪيالوجسٽ  ۽ محقق انهئَ ڪم کي وڌيڪ هٿي وٺرائڻ لاء ڪا تنظيم جوڙي ڪم کي اڳتي وڌائيندا.

حڪومتي سهڪار يا ڪنهن ڌاريي جو انتظار ڪرڻ کان چڱو آهي ته هر سنڌي انفرادي طور تي ٻيو نه ته پنهنجي پنهنجي علائقي جي تاريخ سان واڳيل شين جو جائزو وٺي ،پوء ڀلي کڻي ننڍي بنيادن تي پنهنجي وَسَ آهر تحقيق ڪري پنهنجي قديم تاريخ تان دَزُ لاهي دنيا آڏو پيش ڪري سنڌ ڌرتئ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪري.

فهيم اختر ميمڻ